مسئولیت مجنون در قوانین افغانستان
یکی از موضوعاتیکه امروزه در بحث حقوق مطرح است مسئولیت مجنون میباشد. سوالی که مطرح میشود اینست که مجنون دارای مسولیت است یا خیر و اگر دارای مسولیت است کدام نوع مسولیت مدنی یا جزایی چون مجنون فاقد درک و شعور لازم برای مسول بودن در قبال رفتارها خود میباشد فاقد مسولیت جزایی میباشد و تحت تطبیق مویدات جزایی قرار گرفته نمیتوانند.
اما از نظر مسولیت مدنی دو نظر مطرح است. یک تعداد از دانشمندان به این نظر اند که مجنون همان طوریکه فاقد مسولیت جزایی میباشد فاقد مسولیت مدنی نیز میباشد با در نظر داشت شرایط. اما عده دیگر از دانشمندان به این نظر اند که مجانین فاقد مسولیت جزایی هستند اما دارای مسولیت مدنی میباشند و مکلف به پرداخت جبران خساره ئی میباشد که شخص دیگری وارد کرده است یعنی از دارایی شخصی آنها ( در صورتیکه دارایی داشته باشد) جبران خساره به شخص متضرر پرداخته میشود. چنانچه در همین رابطه ماده 957 مجله الحکام بیان می دارد که:
( صغیر ، مجنون و معتو به ذات خود محجور هستند. )
و همچنان در ماده 940 آمده است ( محجورهاییکه در مواد گذشته ذکری از آنها به عمل آمد گر چه تصرفات فحوی شان مدار اعتبار نیست مگر ضرر و یا خساره ایکه از جانب آنها عملاً‌صورت گیرد تصرفاتشان معتبر پنداشته میشود.)
و همچنان فقها به این نظر اندکه حجر نمیتواند باعث سقوط افعال مجنون صغیر گردد. و همچنان در ماده 762 قانون مدنی آمده است: ( هرگاه صغیر ممیز یا غیر ممیز و یا شخصیکه تابع حکم صغیر غیر ممیز پنداشته شود مال غیر تلف نماید ضمان تلف شده از مال متعلق بخود وی لازم میگردد در صورت نداشتن مال تا زمان دارا شدن وی به وی مهلت داده میشود ولی یا وصی و قیم به ضمان مال تلف شده مکلف پنداشته نمیشود مگر در صورتیکه محکمه آنها را بضمان مال مکلف سازد در این صورت از ماده فوق چنین استنباط میشود کسیکه تا حکم صغیر غیر ممیز قرار میگیرد مجنون میباشد و دارای مسولیت مدنی میباشد. جبران خساره ناشی از مسولیت از مال خود وی پرداخته میشود و یا محکمه ولی ، وصی و قیم وی به جبران خساره مکلف سازد.
همچنان ماده 221 قانون مجازات اسلامی ایران نیز چنین بیان مینماید:
هر گاه مجنون عمداً کسی را به قتل برساند خطا محسوب و قصاص نمیشود بلکه باید عاقله آن دیه قتل خطا را به ورثه مقتول بدهد.
به نظر میرسد که دیه در این مورد خاص به عنوان مجازات تلقی نشده بلکه چون در مقررات اسلام همین که بتوان عرفاً اضرار ناروای را بکسی نسبت داد او ضامن جبران خسارت خواهد بود یا به عباره دیگر در اسلام هیچ ضرری نباید جبران نشده بماند لذا دیه عنوان جبران خساره پیش بینی شده است.
موضوع دیگر که مورد بحث است اینست که آیا شخصیکه وجیبه مواظبت و مراقبت مجنون را به عهده دارد هرگاه در ایفای وجیبه خود اهمال نموده و در اثر مجنون مرتکب فعل مضر گردد شخص مذکور میتوان شخص را که مسولیت مواظبت مجنون را دارد به جبران خساره ناشی از فعل مجنون مکلف سازد.
در این باره ماده 791 قانون مدنی چنین بیان میدارد:
شخصیکه بحکم قانون یا به موافقه مکلفیت نظارت شخص را داشته باشد از اعمال مضره شخص تحت سرپرستی خود مانند صغیر و مجنون مسول پنداشته میشود.
از فحوای ماده چنین برداشت میشود شخصیکه به حکم محکمه سرپرستی و مواظبت صغیر و مجنون را دارا بشاد و یا موافقه خود رد صورت اهمال یا عدم توجه در برابر وظایف خود به خساره ناشی از فعل مضر اشخاص فوق مکلف شناخته میشود. در این صورت خود شخص مجنون مسول تلقی نگردیده و جبران خساره از دارای شخصی وی گرفته نخواهد و جبران خساره را باید کسی بپردازد که مسولیت مواظبت صغیر را دارد.
همچنان در قانون مسولیت مدنی ایران مصوب 1339 ماده 7 چنین آمده است کسیکه نگهداری و یا مواظبت مجنون یا صغیر قانوناً و یا برحسب قرار داد به عهده او میباشد در صورت تقصیر در نگهداری یا مواظبت مسول جبران زیان وارده از ناحیه مجنون یا صغیر میباشد و در صورت استطاعت تمام یا قسمتی از زیان وارده را نداشته از مال مجنون یا صغیر جبران خواهد شد و در هر صورت جبران زیان باید به نحوه صورت گیرد که موجب عصرت و تنگدستی جبران کننده زیان نباشد.
اما عده دیگر از دانشمندان میگویند که مجنون چون مسولیت جزایی بوده و همانطور فاقد مسولیت مدنی نیز میباشد اما تحت شرایط ذیل:
1- جنون کامل بوده بدین معنی که اراده شخص را کاملاً‌سلب و زایل نموده باشد که در اثر آن وی نتوان اعمال مشروع و غیر مشروع را از هم تفکیک کند.
2- جنون در وقت ارتکال فعل جرمی وجود داشته باشد جنون قبل یا بعد از ارتکاب فعل مضر اعتبار ندارد.
3- جنون بر اساس اراده و تقصیر خود شخص واقع نشده باشد . مثلاً‌ارگ یک شخص با استعمال مواد مخدر یا مشروبات الکلی این حالت را بخود عاید ساخته باشد غیر مسول تلقی نمیگردد.
اما این نظریه را نمیتوان پذیرفت زیرا که ضرریکه به شخص وارد شده است و باید به هر نحویکه شده جبران گردد چه مال و دارایی خود مجنون و چه از مال اقارب وی یا کسیکه نگهداری و مواظبت وی را بدوش دارد چرا که هیچ ضرری نباید بدون جبران باقی بماند.
نتیجه گیری:
از مباحث فوق چنین نتیجه گیری میشود که مجنون دارای مسولیت مدنی بوده و مکلف به جبران زیان میباشد که وجود آورده در صورت عدم داشتن محکمه میتواند از ولی یا وصی و یا قیم وی جبران زیان وارده مطالبه کند و همچنان شخصیکه مسولیت نگهداری مجنون را دارا میباشد به هر صورت که باشد (چه به حکم قانون و چه به صورت موافقه خود) و در صورتیکه به صورت درست از آن مواظبت ننماید در مقابل افعال که شخص مجنون انجام میدهد مسئول میباشد و نمیتوان مجنون فاقد مسولیت مدنی دانست زیان را که به بار آورده باید از مال خود او یا اقارب وی یا کسیکه نگهداری وی را بدوش دارد جبران گردد . از نگاه پرانسیب نباید هیچ ضرر بدون جبران بماند.
